Na pytanie, jak się miewa, mój dziadek zwykł kiedyś mawiać, że boli go tu i ówdzie, a starość doskwiera i to znaczy, że jeszcze żyję.

Im jesteśmy młodsi, tym trudniej przychodzi nam pokorne i mądre znoszenie cierpienia. Nie pomaga nam w tym zdominowany przez kulturę hedonistyczną i narcystyczną świat, w którym żyjemy. Nie pomaga nam również ideologia sukcesu, która wierzy w linearny rozwój mierzony postępem. Nierzadko, co podkreśla psychoanalityczka, Judith Viorst, przeżycie srogich rozczarowań i strat jest niezbędne do wzrostu. Dodam od siebie, że jest to wzrost mierzony raczej głębią i mądrością, aniżeli „dawaniem rady” i osiągnięciami.

W terapii Gestalt kierowanie się przesłaniem, by przeżywać nieprzyjemne odczucia (takie jak ból, wściekłość, rozpacz, smutek) nie ma wiele wspólnego z chrześcijańskim przekonaniem, że cierpienie uszlachetnia. Gestaltowskie przesłanie wychodzi raczej z założenia, że każda pojawiająca się emocja ma swoją funkcję, a jej zignorowanie powoduje zaburzenie równowagi organizmu.

Psychoterapia jako przebudowa

Kaziemierz Dąbrowski, polski psychiatra i psycholog, był autorem teorii dezintegracji pozytywnej. Myślał on o procesie zmiany rozwojowej, która jest immanentna dla człowieka, to znaczy przydarza się każdej osobie i jest koniecznym etapem w urzeczywistnianiu swojego potencjału. Moment dezintegracji najczęściej nie jest zbyt przyjemny, a często jest okupiony napięciem i lękiem, zmęczeniem i bólem, zwątpieniem i załamaniem (przypomnijmy sobie chociażby trudy czasu dojrzewania: wahania nastrojów, bolące ciało, niepokój). Pracę nad sobą można porównać do remontu domu – bardziej lub mniej gruntownego, z burzeniem ścian lub bez. Żeby mogło być lepiej, najpierw musi być nieco gorzej. W terapii przebudowujemy niefunkcjonalne sposoby bycia-w-świecie i doświadczania na te bardziej funkcjonalne. Dotykamy uczuć dawno już zastygłych, które wysiłkiem woli (często jeszcze dziecięcej) zepchnęliśmy głęboko pod skórę. I po kilkunastu-kilkudziesięciu spotkaniach z psychoterapeutą okazuje się, że wraz z pogłębieniem oddychania, odzyskaniem kontaktu ze sobą i drugim człowiekiem, mamy jakieś pragnienia, które mogą być niezaspokojone, (a to może boleć!) albo robi się nam smutno lub wściekamy się, kiedy zdajemy sobie sprawę, że nasi rodzice wcale nie dali nam tego, co powinni.

Pytanie, jakie często stawiam sama sobie i moim klientom brzmi: po co całe to cierpienie? Po co mam się tak męczyć? Nie lepiej nie czuć? Otóż nie. Często w nieprzeżywaniu tych emocji leży przyczyna naszych obecnych problemów i po ich wyrażeniu i zintegrowaniu z nami samymi, możemy z większą siłą i ulgą radzić sobie z bieżącymi sprawami. Jest też dodatkowa korzyść z takiego „przepracowywania” nieprzyjemnych historii, odczuć i aspektów siebie. Mianowicie, jeśli robimy to przy mądrej obecności uważnego i życzliwego nam słuchacza, zyskujemy poczucie, że nie oszaleliśmy, że nasze kłopoty mają swoje źródło i że ktoś nas rozumie. To z kolei może pomóc nam odzyskać wiarę w ludzi i budować dobre relacje z nimi.

Przyjemności, rozkosze, smakowanie życia

Claudio Naranjo, który ten gestaltowski „dekalog” spisał, zdaje się zakładał, że nikt nie ma problemu z miłymi doświadczeniami. Nie jest to prawda.

Wielu klientów zgłasza się do terapeutów Gestalt z trudnością w przeżywaniu emocji – nic ich nie cieszy, nie ekscytuje, a przez to również nie wiedzą, na co mają ochotę. Mało kto widzi problem w tym, że nie przeżywa złości, smutku i strachu, ale niestety często odwrażliwienie ma tendencje do uogólniania się (w stadium zaawansowanym mamy wówczas do czynienia z doświadczniem depresyjnym). Oznacza to, że wskutek zablokowania przeżywania emocji nie tylko się nie złościmy, ale też nie doznajemy ekscytacji i radości.

Prawdę powiedziawszy, również te odczucia, które na pierwszy rzut oka (lub serca) powinny być przyjemne, budzą w nas lęk – ile/ilu z nas ucieka przed zakochaniem i otworzeniem się na drugiego człowieka? Są też bardziej błahe okoliczności, na które po prostu nie dajemy sobie przestrzeni. Czy nie jest tak, że jemy cokolwiek, bez smakowania pożywienia? Czy patrzymy w gwiazdy? Czy odwzajemniamy uśmiech nieznajomej osoby? Przecież z tych „błahostek” składa się nasza codzienność, a codzienność składa się na większość życia.

Jedną z cudownych właściwości dzieci jest to, że mają większą niż dorośli zdolność zachwycania się światem i ciekawienia nim. W dużej mierze wrażliwość na sztukę zachowują jeszcze nastolatki, a potem dziwnym trafem wpadamy w wir obowiązków, nie dbając o dogadzanie sobie. Często spotykam się z tym, że na wakacjach klientom zanikają albo znacząco zmniejszają się objawy, z którymi zgłaszają się do terapii. Ciekawe, prawda?

A teraz: poddaj się.

Chcę zwrócić uwagę na pierwsze słowo tego punktu dekalogu. Czy w naszej kulturze „poddanie się” w ogóle wchodzi w grę? Czy nie kojarzy się jednoznacznie z klęską, przegraną, które pokazują nam samym i światu, jak bardzo jesteśmy słabi i bezradni (więcej na ten temat m.in. w książce A. Lowena: „Depresja i ciało”)? Niektóre walki są tak nierówne, że nie warto ich podejmować (np. ściganie się z własnym ideałem albo próby zasłużenia na miłość). Inne walki toczymy ze sobą, by pozostać wiernymi naszym przekonaniom, takim jak np.: zaspokojenie moich potrzeb oznacza dla moich bliskich skrzywdzenie. Tymczasem każdy potrzebuje wytchnienia i odpoczynku, (czyli poddania się uczuciu zmęczenia), miłości, (która jest zaprzeczeniem kontroli i władzy, vide: „Miłość, seks i serce” A. Lowena), bliskości, (czyli poddania się czemuś wspólnemu, rozwijanemu dzięki domenie konflunecji) i tak dalej. Poddanie się bywa naprawdę przyjemne (weźmy chociażby erotyczną rozkosz) i błogie (np. gdy leżymy absolutnie rozluźnieni na ziemi oddając jej swój ciężar).

Odloty i blokady

Z łatwością można odgadnąć, że nieograniczanie swojej świadomości odnosi się do narkotyków, ale czy tej samej funkcji nie pełnią wszelkie inne używki, napoje energetyzujące czy namiętności? Pewnie tak. Nie jestem jednak przekonana, że jest to zasada bezwyjątkowa – wszystko jest kwestią równowagi i umiaru. Nawet bez zewnętrznych „wspomagaczy” umiemy sobie pogorszyć rozumienie siebie i świata, np. broniąc się przed zobaczeniem, że wiedziemy życie, które nie daje nam satysfakcji, (wtedy „dobrą” obroną przed uświadomieniem sobie swojej frustracji jest skoncentrowanie się na zadaniach i wyzwaniach). Ograniczamy też świadomość swojego ciała, jeśli nieustannie napinamy niektóre partie mięśni (np. mocno zaciskając szczęki nie pozwalamy złości lub płaczowi wydostać się na zewnątrz, a kiedy to stanie się nawykowym napięciem – nawet nie wiemy, że coś powstrzymujemy). Bycie świadomym to wcale nie taka prosta sprawa, ale zarazem może dać wiele wolności i pewności siebie.

Pół dobrego, pół złego

Mój znajomy psychoterapeuta, Jan Słowiński, w jednym swoim tekście napisał tak: naturą rzeczy jest ich przemijalność, więc w samym zjawisku przywiązania istnieje tragedia. Łącząc się, jesteśmy skazani na rozłąkę i cierpienie. Kontaktując się, jesteśmy skazani na koniec kontaktu. Filozofia buddyjska uczy o idei nieprzywiązywania się i według niej jest to droga do uniknięcia cierpienia. Gestalt, choć ma swoje źródła w filozofiach wschodu, nie idzie tą ścieżką, a skupia się na przeżywaniu. Życie przy odpowiednim wsparciu jest tym, co można pięknie przeżyć, ale nie trzeba.