Powinnam jeszcze dzisiaj posprzątać.
Nie mogę odejść od niej.
Muszę już iść.
Gdybyśmy zrobili sobie zapis wszystkich zdań, jakie codziennie wypowiadamy, można by pomyśleć, że jesteśmy poddani jakimś bliżej nieokreślonym siłom, którym winni jesteśmy posłuszeństwo.
Dzieciństwo tym się różni od dorosłości…
To była prawda, gdy byliśmy dziećmi. Wtedy niewykonanie polecenia rodzica groziło emocjonalnym obciążeniem (stresem, strachem) lub utratą (akceptacji, miłości). Jeśli nawet były chwilowe, dla dziecka bywa to zagrożeniem istnienia (w sensie emocjonlanym lub fizycznym). Niejednokrotnie słyszałam o niemądrych, niegodziwych sposobach „wychowawczych”, uzależniających dostanie posiłku od idealnego odrobienia pracy domowej, co skutkowało głodzeniem dziecka do późnych godzin nocnych, albo o szantażujących stwierdzeniach typu: jak tak robisz, to mamusię serce boli! Zatem w dzieciństwie naprawdę musieliśmy coś zrobić (konieczność) i powinniśmy byli coś robić, (niewykonanie tego okupywane było poczuciem winy lub wstydem). Zresztą, trudno mi potępić wpajanie dzieciom różnych zasad kindersztuby, zasad moralnych, dobrego wychowania czy okazywania szacunku starszym. One powodują, że życie w społeczeństwie jest znośne, a czasami nawet miłe.
W miarę zyskiwania dojrzałości, (nie jest to oczywiście moment odebrania dowodu tożsamości, ale wieloletni proces, do końca którego nie każdy dociera), przekonujemy się, że każdy jest de facto odpowiedzialny za siebie. Daje to poczucie wolności, że możemy robić i myśleć cokolwiek zechcemy, ale też jest przerażające.
Wolność, osobność, odpowiedzialność
Egzystencjalną konsekwencją takiej postawy jest uświadomienie sobie własnej osobności/ samotności. Jeśli jestem odpowiedzialna tylko za siebie (i swoje potomstwo, jeśli je posiadam), to znaczy, że również bliska mi osoba jest odpowiedzialna tylko za siebie. Jest zupełnie osobna ode mnie i nie jest „winna” mojemu niezadowoleniu lub zadowoleniu. Niejako tracę możliwość przerzucania na nią odpowiedzialności za to, jak się czuję (np. przez ciebie jestem nieszczęśliwa)oraz kontrolowania jej (np. sprawdzania wyników czyichś badań i „zmuszania” do zmiany diety). Mam obowiązek zadbania o siebie (np. skoro jestem nieszczęśliwa, mogę coś z tym zrobić) i szanuję odrębność drugiej osoby, traktując ją jak dorosłą (czyli nie wiem, co jest dla niej „obiektywnie” lepsze, mam tylko swoją opinię).
Związanie
Różne powinności często są pokarmem dla życia rodziny. Często nie zdajemy sobie nawet sprawy, jak wiele z nich uwewnętrzniliśmy, połknęliśmy w całości jako dzieci, czyli w okresie, gdy jeszcze nie myśleliśmy o naszym rodzinnym uniwersum krytycznie. O tym, że coś nie jest oczywiste przekonujemy się, gdy próbujemy opowiedzieć o tych „koniecznościach” komuś spoza rodziny. Wtedy werbalizujemy zasady, które w rodzinie działają „podskórnie”, a reakcja drugiej osoby może nas skłonić do refleksji. Możemy sobie zdać sprawę, że jeśli ciotka wymaga wielogodzinnego siedzenia przy suto zastawionym stole, nie oznacza to, że powinniśmy to robić. Na serio. Choć oczywiście z różnych względów możemy się na to zdecydować. Jeśli uznasz, że wybierasz, decyzje nabierają ciężaru; mówienie, że się musi jest ucieczką od odpowiedzialności, dobrą wymówką, skrywaniem się za zdaniem Innego. Co dobrego masz z takiego unikania odpowiedzialności za siebie?
Operatory możliwości
W Gestalcie bardzo zwracamy uwagę na język, a szczególnie wyczuleni jesteśmy na tzw. operatory możliwości, czyli: muszę, chcę, mogę, powinienem itp. Podkreślamy, że czyjeś powinieneś staje się twoim muszę, gdy na to pozwolisz. Często powtarzam swoim klientom, że musisz to oddychać, jeść, pić i wydalać. To decyduje o przetrwaniu. Cała reszta zależy od twojej decyzji. Kiedy ktoś jest przekonany, że musi coś zrobić, pytam, co się stanie, gdy tego nie zrobi. Analizujemy wtedy przeróżne „katastrofy”, które mogą nastąpić, a następnie patrzymy, które z nich są pewne, które są do zaakceptowania. Jedną z częstych obaw ludzi jest to, że ktoś inny będzie na nich zezłoszczony lub źle ich oceni. Czasami okazuje się, że są to dla danej osoby tak wielkie nieprzyjemności, że wybiera podporządkowanie się woli Innego. Wtedy jednak zaczyna przeżywać to nie jako coś oczywistego, ale jako swój wybór, który ma określone zalety i wady (np. oznacza zachowanie bezkonfliktowej relacji kosztem swoich potrzeb).
Co dalej?
Przypuśćmy, że już rozróżniamy czyjeś oczekiwania od swoich wyborów, czy decydujemy się im sprostać, czy nie. To jest jednak dopiero początek drogi, której nazwa brzmi: Czego ja chcę? Bywa to droga bardzo przyjemna i pełna przygód. Najczęściej jednak wyruszenie w nią budzi w nas (niemal egzystencjalny) lęk i poczucie zagubienia. Jednak uważam, że warto, bo bez porzucenia zależnej i nieświadomej postawy, nie sposób dotrzeć do samego siebie i czuć się w porządku.
cały dekalog